Αρχειακά τεκμήρια για την εκπαιδευτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία της Πάργας πριν από έναν αιώνα.

Με το παρόν ιστορικό σημείωμα θα επιδιώξουμε να προσεγγίσουμε την εκπαιδευτική και οικονομική ιστορία της Πάργας μέσα από δύο διαφορετικά αρχεία, που σχετίζονται άμεσα με την εκπαίδευση. Το υπό εξέταση αρχειακό υλικό προέρχεται τόσο από το αρχείο των ΓΑΚ – Αρχείων Ν. Πρέβεζας όσο και από το Αρχείο του «Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων». Πριν περάσουμε στην παράθεση των στοιχείων, αξίζει να δώσουμε κάποιες σύντομες πληροφορίες για το Σύλλογο αυτόν, όπως τις αντλήσαμε από την ιστοσελίδα του. Ο Σύλλογος ιδρύθηκε το 1869 με σκοπό την ενίσχυση της Ελληνικής Παιδείας και την διάδοση  της Ελληνικής γλώσσας στις περιοχές του αλύτρωτου Ελληνισμού. Ανέπτυξε στενή συνεργασία με τα κατά τόπους ελληνικά προξενεία και δεχόταν τη συνδρομή διαφόρων ομογενών ευεργετών. Η δράση του ήταν εντονότερη στις περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης, αλλά εκτεινόταν και μέχρι τον Πόντο και την Κρήτη. Ήδη κατά την πρώτη δεκαετία από την σύστασή του, ο Σύλλογος συντηρούσε  45 Σχολεία, ενώ μέχρι το 1886 κατόρθωσε να διατηρεί μόνον στην Μακεδονία 550 εκπαιδευτήρια και άλλα 250 σχολεία του αλύτρωτου ελληνισμού. Συγχρόνως απέστελλε διδακτικά βιβλία και χάρτες. Στο πλουσιότατο αρχείο του σώζονται λεπτομερείς πληροφορίες για αυτήν την δραστηριότητα. Τα αρχειακά τεκμήρια πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για την ιστορία της εκπαίδευσης και την σύγχρονη ελληνική ιστορία, αποκαλύπτουν πολλές φορές και πτυχές της τοπικής ιστορίας και της κατάστασης των περιοχών εκείνων στις οποίες έφτανε η δράση του Συλλόγου. Παρακάτω θα αξιοποιήσουμε ένα μικρό δείγμα τέτοιου είδους πληροφοριών, που αφορούν την πόλη της Πάργας. Τα σχετικά τεκμήρια εντοπίστηκαν ύστερα από έρευνα στο αρχείο του Συλλόγου από τον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γιάννη Παπακώστα ο οποίος, με φροντίδα των κ.κ. Στέλιου Μαφρέδα και  Νίκου Δ. Καράμπελα απέστειλε αντίγραφα στα ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Πρέβεζας.
Πρόκειται για μια σειρά εγγράφων, που αποτελούν μέρος της αλληλογραφίας του Συλλόγου με το ελληνικό προξενείο και στη συνέχεια με τις ελληνικές διοικητικές αρχές του νομού Πρέβεζας με αντικείμενο την αποστολή της ετήσιας χρηματικής ενίσχυσης για την λειτουργία των σχολείων της Πάργας. Η αλληλογραφία καλύπτει την περίοδο 1911-1914. Η ετήσια χρηματοδότηση κατά το έτος 1911-12 ανερχόταν σε 40 οθωμανικές λίρες. Το ίδιο ποσό ενεγράφη και στον προϋπολογισμό του Συλλόγου για το σχολικό έτος 1912-13, ωστόσο φαίνεται ότι τελικά στάλθηκε μεγαλύτερο ποσό, αυτό των 60 λιρών, κάτι που επαναλήφθηκε και κατά την επόμενη χρονιά. Κατά την χορήγηση όμως της τελευταίας δόσης για το έτος 1913-14, τον Ιούνιο του 1914, ο Σύλλογος με επιστολή του προς τον «Διοικητικόν Επίτροπον Πρεβέζης», που εκτελούσε καθήκοντα Νομάρχη, έκανε γνωστό ότι ήταν και η τελευταία χρονιά που χορηγήθηκε η ενίσχυση, καθώς η ήδη συντελεσθείσα απελευθέρωση της Πάργας θα έχει ως αποτέλεσμα την ανάληψη των εκπαιδευτικών βαρών από το ίδιο το κράτος. Έτσι, ο Σύλλογος θα διέθετε τα ανάλογα ποσά σε σχολεία αλύτρωτων περιοχών. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους οι Εφοροεπίτροποι της Πάργας, η επιτροπή δηλαδή που διαχειριζόταν τα εκπαιδευτικά της πόλης, απεύθυναν έκκληση να μην διακοπεί η ενίσχυση που λάμβαναν, περιγράφοντας με μελανά χρώματα την οικονομική κατάσταση της περιοχής. Ωστόσο, η απόφαση του Συλλόγου δεν άλλαξε.
Από το σύνολο αυτής της αλληλογραφίας, η οποία στο μεγαλύτερο μέρος της αφορά τις τμηματικές αποστολές, ανά τριμηνίες, της χρηματικής ενίσχυσης προς τα σχολεία της Πάργας, ξεχωρίσαμε το έγγραφο των Εφοροεπιτρόπων της Πάργας, στο οποίο περιγράφεται η εκπαιδευτική και ευρύτερη οικονομική κατάσταση της πόλης. Παραθέτουμε την επιστολή διατηρώντας την ορθογραφία του πρωτοτύπου:
Πρὸς τὴν ἀξιοσέβαστον Διεύθυνσιν τοῦ πρὸς Διάδοσιν τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων Συλλόγου
Εἰς Ἀθήνας
Ἀξιότιμε Κύριε Πρόεδρε
Διὰ τῆς παρούσης μας σπεύδομεν ὅπως ἐκφράσωμεν τὴν ἔνθερμον παράκλησιν πρὸς τὴν Σεβαστὴν Διεύθυνσιν τοῦ πρὸς Διάδοσιν τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων Συλλόγου, ὅπως εὐδοκήσῃ καὶ ἔλθῃ ἀρωγὸς καὶ ἐφέτος διὰ τοῦ ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν παρεχομένου χρηματικοῦ βοηθήματος πρὸς συντήρησιν τῶν σχολείων μας καθόσον καίτοι ἐξεδόθη τὸ ἀπὸ 22ας Αὐγούστου ἐνεστῶτος ἔτους Διάταγμα δι’ οὗ ἀφομοιοῦνται τὰ σχολεῖα τῶν Νέων Χωρῶν πρὸς τὰ τῆς Παλαιᾶς Ἑλλάδος, καὶ δι’ οὗ ἔπρεπε νὰ ἀναλάβῃ τὴν δαπάνην ἡ Σεβαστὴ Κυβέρνησις, ἐπεβλήθη ἡμῖν παρὰ τῆς Ὑπηρεσίας ὅπως μισθοδοτήσωμεν ἐκ τῶν πτωχοτάτων τῆς Κοινότητος πόρων τὸ ἐκ πέντε διδασκάλων καὶ διδασκαλισσῶν προσωπικὸν τῶν ἐνταῦθα δημοτικῶν σχολείων καὶ τὸ ἐκ δύο Ἑλληλοδιδασκάλων προσωπικὸν τοῦ νεοσυσταθέντος Ἑλληνικοῦ Σχολείου, μέχρι τῆς ἡμέρας τοῦ ὑπὸ τῆς Κυβερνήσεως διορισμοῦ αὐτῶν, εἰς οἶδε πότε ἐκδοθησομένου λόγων τῶν γενικῶν ἀνωμαλιῶν.
Συναισθανόμενοι μεγάλως τὴν δυσχερὴ τοῦ διδακτικοῦ προσωπικοῦ θέσιν διὰ τὴν μὴ ἔγκαιρον καταβολὴν τοῦ μισθοῦ τῶν τοῦ μόνου πρὸς συντήρησιν πόρου, λαμβάνομεν τὸ θάρρος νὰ ἱκετεύσωμεν τὸν Ἐθνωφελὴ καὶ Ἐθνοσωτήριον Σύλλογον ἐν τῇ πάντοτε ἐπεδειχθείσῃ μεγαλοδωρίᾳ του, ἔλθῃ καὶ ἐφέτος σωτὴρ καὶ οὕτω καὶ ἡμᾶς ἐκβάλλει ἐκ τῆς ἀδιεξόδου θέσεως εἰς ἥν περιήλθομεν λόγῳ τῆς ἀδυνάτου ἐξευρέσεως νέων πόρων, καθόσον ἐφέτος πρὸ πάντων πολλαὶ ἐνέσκηψαν ἐν τῷ τόπῳ μας οἰκονομικαὶ συμφοραὶ ἤτοι ἡ τελεία ἀφορία τῶν ἐλαιῶν καὶ ἡ ἀπώλεια τοῦ ἑτέρου σπουδαίου τοῦ τόπου μας εἰσοδήματος τῶν κίτρων μὴ καταστάσης ὡς ἐκ τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Πολέμου δυνατῆς τῆς πωλήσεως αῦτῶν καὶ τοὺς διδασκάλους ἀνακουφίσῃ στερουμένους ἤδη δύο μηνῶν μισθῶν. Ἡ τοῦ Ταμείου μας μεγίστη πενιχρότης ἡ ὁποία ἔσχε ἀπὸ πέρυσι τὴν ἀρχὴν της λόγῳ τῆς περυσινῆς καταστροφῆς τοῦ ἐλαιοκάρπου ηὔξησεν ἐφέτος καὶ ὡς ἐκ τῆς μισθώσεως νέου οἰκήματος διὰ τὸ νεοσυσταθὲν Ἑλληνικὸν Σχολεῖον καὶ τῆς προμηθείας τῶν ἀπαραιτήτων πρώτων αὐτοῦ ἀναγκῶν.
Εὐγνωμονοῦντες ἀπείρως διὰ τὴν μέχρι τοῦδε πρὸς τὰ σχολεία μας ἀρωγὴν τοῦ ὑπὸ τὴν Ὑμετέραν Διοίκησιν Σεβαστοῦ Συλλόγου εὐελπιστοῦμεν ὅτι καὶ ἐφέτος θὰ ἐπαναλάβῃ τὴν ἐθνοσωτήριον ταύτην ἀρωγήν.
Ἐπὶ τούτοις διατελοῦμεν μετὰ τοῦ προσήκοντος Ὑμῖν βαθυτάτου σεβασμοῦ εὐπειθέστατοι.
Ἐφοροεπίτροποι Ἐκπαιδευτηρίων Πάργης
Πάργῃ τῇ 7η Νοεμβρίου 1914
Κωνσταντῖνος Μπάγκας
Παῦλος Παπαϊωσὴφ
Ἐφοροταμίας Ἀνδρ. Κωνστ. [..].
Αξίζει να σταθούμε στην οικονομική δυσπραγία που σημειωνόταν την εποχή εκείνη στην Πάργα και στην αναφορά στα δύο κύρια αγροτικά προϊόντα της, το ελαιόλαδο και τα γνωστά κίτρα, που εξάγονταν στην Ευρώπη λόγω της ζήτησής τους από τους Εβραίους για την τελετουργική χρήση τους στην εορτή της Σκηνοπηγίας. Η Πάργα φαίνεται να βίωνε μια οικονομική κάμψη εξαιτίας της επί δύο έτη κακής σοδειάς ελαιοκάρπου (καταστροφή του ελαιοκαρπού το 1913 και αφορία των δένδρων κατά το 1914) και της απώλειας της ευρωπαϊκής αγοράς κίτρων λόγω του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι, η πόλη αδυνατούσε να καλύψει πέρα από άλλες ανάγκες της και τις απαιτήσεις που δημιουργούσε η συντήρηση σχολείων και η μισθοδοσία του εκπαιδευτικού προσωπικού. Η κατάσταση επιδεινωνόταν και από έκτακτα εκπαιδευτικά έξοδα όπως η μίσθωση νέου οικήματος για χρήση ως εκπαιδευτηρίου.
Η εικόνα για την εκπαίδευση, αλλά και την κοινωνική και οικονομική ζωή στην Πάργα συμπληρώνεται και από τα στοιχεία που καταγράφονται σε αρχειακά τεκμήρια των ΓΑΚ – Αρχείων Ν. Πρέβεζας. Εκεί διασώζονται εκπαιδευτικά μαθητολόγια από τους διάφορους κατά καιρούς τύπους σχολείων της πόλης, που εντάσσονταν στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Τα τεκμήρια αυτά προέρχονται από το παλαιό αρχείο της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πρέβεζας που φυλάσσεται στα ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Πρέβεζας. Από τα τεκμήρια αυτά, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύμμικτο τετράδιο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως βιβλίο πρακτικών του εκπαιδευτικού προσωπικού, μαθητολόγιο και βιβλίο γενικού ελέγχου (δηλ. βιβλίο καταγραφής της βαθμολογίας). Το τετράδιο καλύπτει την περίοδο 1907-1915, ωστόσο παρατηρούνται κάποια κενά στις καταγραφές. Παρόλα αυτά η περίοδος που καλύπτει, συμπίπτει με την προαναφερθείσα συλλογή εγγράφων από το αρχείο του «Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων». Έτσι τα δύο αρχεία μας παρέχουν πληροφορίες, οι οποίες σε συνδυασμό μεταξύ τους δίνουν μιαν πληρέστερη εικόνα για την κατάσταση στην Πάργα εκείνην την εποχή. Θα χρησιμοποιήσουμε ενδεικτικά τις πληροφορίες από το μαθητολόγιο της Αστικής Σχολής Πάργας για τις σχολικές χρονιές 1912-1915. Η τελευταία από αυτές έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς για το έτος 1914-15 όπως ήδη είδαμε, οι Εφοροεπίτροποι Πάργας ζήτησαν συνέχιση της χρηματικής ενίσχυσης από τον Σύλλογο αφού διαπίστωσαν ότι το κράτος καθυστερούσε να αναλάβει το κόστος της εκπαίδευσης στην περιοχή τους. Το μαθητολόγιο καταγράφει τα ονοματεπώνυμα των μαθητών, την ηλικία, την πατρίδα, το θρήσκευμα και το επάγγελμα του πατέρα τους. Από την μελέτη των στοιχείων παρατηρούμε μια βαθμιαία αύξηση του μαθητικού πληθυσμού κατά την προαναφερθείσα περίοδο. Έτσι, ενώ το 1912-13 έχουν εγγραφεί 57 μαθητές, αυτοί αυξάνονται σε 92 το επόμενο έτος (1913-14) που αποτελεί και την πρώτη σχολική χρονιά μετά την απελευθέρωση της πόλης, ενώ το για το έτος 1914-15 έχουν καταγραφτεί 141 μαθητές, σχεδόν τριπλάσιοι από εκείνους του 1912-13. Σε όλα τα παραπάνω σχολικά έτη, οι καταγραφέντες μαθητές δεν κατάγονται μόνο από την Πάργα αλλά και από τα περίχωρα της ή από μακρινές πόλεις. Το στοιχείο αυτό μας επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων για την κινητικότητα του πληθυσμού, κυρίως προς την Πάργα. Επίσης, η καταγραφή του θρησκεύματος μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα. Πιο συγκεκριμένα, το έτος 1912-13 στο σχολείο φοιτούσαν κατά συντριπτική πλειονότητα «Χριστιανοί ορθόδοξοι» μαθητές, 2 «Ιουδαίοι» και κανένας «Μωαμεθανός». Την επόμενη χρονιά ωστόσο εμφανίζονται για πρώτη φορά και 2 μουσουλμάνοι, ενώ οι τελευταίοι αυξάνονται σε 15 το έτος 1914-15. Η ραγδαία αύξηση του μαθητικού πληθυσμού και η θρησκευτική του σύνθεση μαρτυρούν την μετάβαση και της ίδιας της εκπαίδευσης από τις δομές της οθωμανικής προαπελευθερωτικής εποχής σε εκείνες του ελληνικού κράτους, όπου η εκπαίδευση δεν είναι υπόθεση της κοινότητας (η οποία έχει κυρίως θρησκευτικά και εθνικά χαρακτηριστικά), αλλά του κράτους, που απευθύνεται στο σύνολο των πολιτών του. Είναι απολύτως κατανοητή λοιπόν η αγωνία των Εφοροεπιτρόπων Πάργας, που προσπαθούν να βρουν εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης μέχρις ότου το ελληνικό κράτος αναλάβει τα εκπαιδευτικά έξοδα, τα οποία θα ήταν αυξημένα κατά το σχολικό έτος 1914-15, καθώς πλέον θα έπρεπε να καλύψουν τις ανάγκες ενός μεγάλου μαθητικού κοινού που προερχόταν από όλες τις εθνικές ομάδες της πόλης και των περιχώρων της.
Τα στοιχεία των μαθητολογίων θα μπορούσαν να μας δώσουν και άλλα χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την κοινωνική προέλευση των μαθητών ή την διαστρωμάτωση της πόλης ή τον βαθμό συμμετοχής των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στο αγαθό της εκπαίδευσης. Επίσης θα μπορούσαν να δώσουν γενεαλογικές και βιογραφικές πληροφορίες για τους κατοίκους της Πάργας που καταγράφονται ως μαθητές. Τα στοιχεία αυτά έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους σημερινούς Παργινούς, οι οποίοι θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν συγγενείς και προγόνους τους στα μαθητολόγια.
Πιστεύουμε ότι από τα δύο αυτά αποσπασματικά, αλλά σχετιζόμενα μεταξύ τους, αρχειακά τεκμήρια κατέστη δυνατή μια πρώτη προσέγγιση στην ιστορία της εκπαίδευσης αλλά και της κοινωνίας της Πάργας. Επίσης, θεωρούμε ότι έγινε κατανοητή η σημασία των Αρχείων για την μελέτη της τοπικής ιστορίας. Κλείνουμε διατυπώνοντας μιαν ευχή. Ευελπιστούμε ότι το σημείωμα αυτό θα αποτελέσει το έναυσμα για την επισήμανση, καταγραφή και σωστή αξιοποίηση αρχειακών τεκμηρίων που αφορούν την περιοχή της Πάργας. Τα ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Πρέβεζας, αποστολή των οποίων είναι η διάσωση, διατήρηση και ανάδειξη του αρχειακού πλούτου του νομού Πρέβεζας, μπορούν να προσφέρουν την βοήθεια και την τεχνογνωσία τους για την αξιοποίηση τέτοιων τεκμηρίων και σε αυτό το έργο η ευαισθητοποίηση και η συνεργασία των ίδιων των πολιτών της Πάργας είναι, όχι μόνο χρήσιμη, αλλά και απαραίτητη.

Σπύρος Σκλαβενίτης,